VERDER LEZEN

ICONEN

Iconen zijn bijzondere kunstuitingen, met name bedoeld als meditatievorm. De universele symbolen zijn ontstaan als geestelijk hulpmiddel bij religieuze uitingen en rituelen. Zo hebben iconen hun verstilde vorm/beeldtaal gekregen.

ICOON
Icoon betekenis: tekening, beeld, afbeelding. Afbeeldingen van Christus, Moeder Gods, heiligen en hoogfeesten. Ze behoren tot de oosters-orthodox, oriëntaals-orthodox en oosters-katholieke kerken en zijn onlosmakelijk verbonden met het kerkelijke en spirituele leven van deze kerken en hun gelovigen.
Bij het schilderen van iconen wordt rekening gehouden met regels. Deze regels zijn voorgeschreven en zorgen zodoende voor zuiverheid en uniformiteit en niet af te wijken van de leerstellingen van de kerk.

WERKWIJZE ICONEN
Bij iconen schilderen (en ook bij mandala’s tekenen), laat ik in beelden zien wat er is; als creatieve bezinning op jezelf. Beide vormen werken toe naar een proces van ‘heel worden’ en ‘eenheidsbewustzijn’.

Mijn iconen zijn op hout voorgetekende en met eitempera geschilderde (bijbelse) voorstellingen. Op de houten icoonplank wordt eerst linnen geplakt en ingesmeerd met verschillende lagen levkas. Eikoon betekent afbeelding of gelijkenis. Tijdens het schilderen bouw je een relatie op met het (oer)beeld.

Een relatie met de icoon
Voordat je een relatie kunt opbouwen met de afgebeelde figuur moet je weten wat een icoon eigenlijk is. Wanneer zijn ze precies ontstaan en wat is de achterliggende betekenis van de persoon die afgebeeld staat op een icoon.

Met deze informatie als ondergrond kun je aan de hand van associaties op een van de icoon voorstellingen zelf een intentie of thema kiezen. Het icoon (en dit geldt ook voor het mandalaproces) helpt je zo bij het verwerken van ervaringen in je leven.

Wat zijn iconen
Het begrip icoon vertegenwoordigt een idee, werkwijze of beeldvorming. Als beeldspraak staat het ook voor de verdienste van een bepaald persoon. Het Griekse woord ‘eikoon’ betekent afbeelding of gelijkenis. Iconenschilderingen in kerken zijn gestileerde voorstellingen van personen, van heiligen en van legenden rond de geboorte van Christus. De voorstellingen worden op massief houten panelen geschilderd, maar ook wel geborduurd of gemaakt van metaal of van ivoor.

Fresco’s worden ook wel beschouwd als iconen. De icoonschilder wil letterlijk en figuurlijk een beeld geven van de spirituele wereld. Vroeger werden kloosterlingen na een lange opleiding ingewijd als icoonschilder. Nu is het in principe als meditatiebeoefening voor iedereen mogelijk. De voorstellingen op het icoon komen als beeldtaal uit het Oude-en Nieuwe testament.

Het schrijven van iconen

Iconen verwijzen naar een hogere en eeuwige waarheid en worden daarom wel vereert. Bij oude authentieke liturgievormen, zoals in Russisch- en Grieks Orthodoxe kerken is het beeld minstens zo belangrijk als het woord, van het chanten van gebeden of van de bijzondere Byzantijnse muziek. Men zegt daarom wel dat een icoon door de schilder wordt ‘geschreven’.
Als je met een bepaalde intentie, vanuit de Russisch Orthodoxe traditie iconen gaat schilderen, dan wordt de icoon ook ingewijd .

De personen en voorstellingen op iconen zijn als oerbeeld een mysterie. Het afgebeelde figuur is bedoeld als medium. Deze heilige persoon kan voor de maker of aanschouwer werkelijk aanwezig zijn. Iconen maken voelbaar en zichtbaar, wat onzichtbaar is. Voordat je gaat schilderen kies je voor een afbeelding die jou op dat moment het meest aanspreekt.

Korte geschiedenis over iconen

In het Byzantijnse rijk (324-1453) kregen iconen een ereplaats bij de liturgie en zijn zo verspreid naar orthodoxe (het Griekse‘orthos betekent ‘recht’ en doxa ‘mening’) geloofsgroepen van de Christelijke kerk. Rond de 9e en 10e eeuw komt de icoonkunst terecht in Rusland, in de Balkan en in een aantal kleinere gebieden in de Arabische wereld en in Ethiopië. Tijdens het Ikonoklasme in de 8e eeuw werden veel iconen vernietigd omdat er geen bijbelse afbeeldingen mochten worden vereerd. Na een strijd van 150 jaar kwam men overeen dat wat door mensen ‘gezien’ is, geschilderd en vereert mag worden.

Constantinopel, het huidige Istanboel was, totdat het rond 1450 in Turkse handen viel, het belangrijkste iconen centrum binnen het Byzantijnse rijk. Nadien werd Kreta een centrale plek voor icoonkunstenaars, maar ook gebieden als Macedonië en Servië.

De Grieken ontwikkelden Byzantium tot een belangrijk handelsgebied. Er waren verschillende iconenscholen met een Griekse stijl, zoals de Macedonische (1300-1500) en de Kretensische school (1400-1600). De 15e en 16e eeuw wordt gezien als de bloeitijd van de Russische iconen en zijn ook het meest bekend. De oorsprong van  iconen herken je aan de schilderstijl.

Christelijke kunst
Religieuze kunstwerken proberen het geloof zichtbaar te maken. De afgebeelde persoon is aanwezig. Een Russisch-Orthodoxe icoon weerspiegelt het geestelijk leven van de kerk, min of meer als instituut. Voor een icoonschilder echter is het het proces een doorgaand zoeken van aangezicht tot aangezicht. Dat zijn persoonlijke spirituele ervaringen. Een persoonlijke ontmoeting in liefdevolle aandacht.

De scheppingsregels van een icoon als Christelijke zou de volgende opbouw kennen
De voorschepping=proplasma De aardekleuren zijn bedoeld als plastische omvorming van de elementen. Pro=voor en plasis-schepping. Proplasma betekent substantie in verwachting van de schepping.

De uiterlijke kleur is de carnatiekleur Deze pigmentkleuren vermengen zich met het proplasma. De carnatiekleur schijnt door de schildering heen. De kleding is veelal transparant geschilderd en de corpus in de basis meer dekkend.

Modelé Dit is de levensechte vorm. De mystieke as in een icoon zie je doordat de elementen en vormen rondom het unieke centrum worden weergegeven.  De levensechte pure vorm is de Modelé. Zo staat bijvoorbeeld bij een Moeder Gods icoon haar oog in het midden. Ze schouwt vanuit het midden als door een venster. Vormen als bergen en bomen buigen zich naar het centrum en hebben een symbolische waarde. De aandacht van de kijker wordt zo altijd naar het midden getrokken.

Iconen krijgen hun naam aan het eind van het schilderproces. Volgens de Russisch- Orthodoxe traditie kan de mens pas vergoddelijken als hij genoemd kan worden, dus een naam heeft gekregen. De klank en het ritme van de eigennaam is dus van belang, evenals het naamgetal. Klank is een mathematisch gegeven dat in getallen kan worden herleid. Elke klank heeft een bepaalde trillings frequentie bijvoorbeeld bij de oerklank AUM. Pythagoras heeft zich in de zesde eeuw voor Christus bezig gehouden met getallen en muziektheorie. Hij zou de getalsverhouding in muziek hebben gevonden en het verband weten te leggen tussen getal en toon als meetbare frequentie. Pythagoras was bekend met de esoterische school in Egypte en zag getallen als bouwstenen van de wereld en de kosmos.

MANDALA’S
Een mandalavoorstelling is (veelal) cirkelvormig en wordt gebruikt de harmonie of polariteit in de natuur en in de mens weer te geven. Mijn getekende mandala’s en wandkleden hebben diverse symbolen en motieven, als een weerslag van mijn eigen belevingswereld. 

Mandala’s, meditatieve wandkleden en mantra’s kunnen ook worden beschouwd als iconen mits ze onder dezelfde omstandigheid zijn gemaakt, want allemaal hebben ze als doel ons stil en verbonden te laten zijn.  De mandala staat symbool voor alles wat leeft en een heelheid vormt.

Tijdens cursussen en open dagen in atelier Aan ’t zandpad vindt u informatie over meditatieve wandkleden, mandalatekeningen, maar natuurlijk ook over het icoon schilderen. Vanaf 2001 begeleid ik workshops en cursussen mandala- icoon tekenen en schilderen.

Mandala tekenen en het belang van de symbolen
Mandalatekenen is een meditatievorm en bijzondere kunstuiting, vergelijkbaar met het icoonschilderen. Beide symbolen worden als geestelijk hulpmiddel en religieuze uiting gebruikt.

Ook mantra’s worden wel gezien als een icoon omdat ze tijdens meditatie aan mystici geopenbaard en doorgegeven zijn. In verschillende culturen hebben mandala’s, iconen en ook (gezongen)mantra’s een eigen vorm gekregen. Afbeeldingen, gedichten en muziek worden zo al eeuwenlang, over de hele wereld als oefenmiddel voor innerlijke verdieping gebruikt.

Mandala’s een universeel beeld
De mandala staat symbool voor alles dat leeft en een heelheid vormt, van de kleinste cel tot het universum. Mandala betekent kring met een middelpunt als essentie waarop alles steunt. De mandala voorstelling wordt gebruikt om de harmonie of polariteit van de krachten in de natuur en in de mens weer te geven. Het is een creatief ontwikkelingsproces die een weg naar binnen zoekt.

Het maken van een meditatieve mandala is een bezinnend proces, waarbij fantasie en intuïtie een grote rol spelen, je maakt gebruik van een eigen beeldtaal om zo je gevoelens en gedachten vorm te geven. Evenals innerlijk luisteren naar muziek, kun je luisteren en kijken naar wat jou beweegt en inspireert.

Je wordt geïnspireerd door wat je om je heen en in je eigen leefwereld tegenkomt, gebruikt hierbij bestaande vormen en symbolen. Zo ontstaat er een persoonlijke symbooltaal, soms herkenbaar voor anderen en soms weet alleen jijzelf de diepere betekenis van de abstracte of realistische beelden.  De mandala wordt dan ook wel gezien als spiegel van de ziel, je ontdekt je wezenlijke behoeften.

Het duiden van symbolen en getallen
De cirkel in de mandala is het (oer)symbool voor oneindigheid, zon, totaliteit, kosmos, volmaaktheid en geestelijke werkelijkheid. De punt in het midden van de cirkel is het zaad, de goddelijke kern en de schepping. Een verticale lijn staat symbool voor het leven, actief, verhevenheid, opstijgend. De horizontale lijn als symbool voor de aardse levensloop, het vrouwelijke, de evenaar, het materiële aspect en de dood.

Symbolen en getallen
Een diagonale lijn naar rechts staat symbool voor ontwikkeling. De lijn naar links voor onzekerheid en verval. De golvende lijn staat voor water, het gevoel, voor stromen en levensduur. Holle en bolle golven staan voor het vrouwelijk en mannelijke aspect. Het vierkant is de vorm van de stoffelijke werkelijkheid, van stabiliteit, van windrichtingen, seizoenen en de elementen.

De driehoek is het symbool van de drie-eenheid. Met de punt naar boven vertegenwoordigt de driehoek het mannelijk principe, het denken en met de punt naar beneden staat het voor de moederschoot en het gevoel. De vijfpuntige ster, het pentagram is het symbool van het mensbeeld, de mystieke kracht en harmonie, de elementen en de vijf zintuigen.

De zespuntige driehoek, het hexagram is bekent als de Joodse Davidster. Daarnaast staat het symbool voor de aarde en kosmos, voor een harmonische verbinding van het mannelijke en het vrouwelijke, voor eenheid en dualiteit en van het hogere en het lagere. Sneeuwkristallen hebben ook een zespuntige ster als basispatroon. Het kristal staat symbool voor spirituele volmaaktheid, van helderziend zijn en inzicht hebben in de zuivere geest.

De achtpuntige ster lijkt op twee ineen vallende vierkanten en wordt geduid als vrouwelijke zonnegod. Als opgebouwde vorm vanuit het rechte en schuine kruis samen staat het voor de ster van Bethlehem. Het gelijkarmige kruis staat voor harmonie en evenwicht, voor leven en dood, voor God, geest en materie, voor de levensboom en als trap naar de hemel. Het Latijnse T kruis staat voor Christus en het schuine kruis symboliseert het martelaarschap.

Het statische rechte- en dynamische schuine kruis staan voor beweging en balans, voor ordening in tijd en ruimte. Het spiraal is het oersymbool van groei, beweging en evolutie, van het ritme van de ademhaling en van het leven zelf. Het staat ook voor de weg naar binnen met aan het eind het veranderpunt als nieuw begin. Het dubbelspiraal is een vruchtbaarheidssymbool.

Symbolische vormen
De lemniscaat staat als zelfopladende golf voor oneindigheid met in het centrum de plek van het licht in jezelf. De achtvorm is de verbinding van twee tegenpolen, het een is er dankzij het andere. Bij Keltisch knoop en vlechtwerk kun je denken aan de levenskracht, aan het gebonden zijn van de mens aan de aarde, aan de communicatie met al dat leeft. De wevende golfbeweging als levensstroom staat voor loslaten en vernieuwen. De srivatsa, de doorlopende knoop, staat voor oneindigheid en voor de wijsheid van Boeddha. De zevenarmige kandelaar als centrum van licht is het symbool van de zeven dagen van de schepping. Korenaren staan voor groei en welvaart, voor vruchtbaarheid en wedergeboorte. De vis is het oersymbool van Christus, van geestelijke voeding en spirituele kracht, van overvloed en geluk. De duif is de boodschapper en symboliseert vrede en reinheid. Het oersymbool de kroon staat voor verlichting en eeuwig leven en is verwerkt in mijn mandala het Torahkleed.

De Hebreeuwse letter Heh met het corresponderend getal vijf  staat voor de kracht om te denken, te spreken en handelen. De Hee lettervorm staat in deze mandalatekening verwerkt.

De Heh is ook het symbool van de vijf vingers en de hand. De vier vingers staan voor de aarde, de vier windstreken en de seizoenen. Maar ze staan ook  voor de delta of daleth in het Hebreeuws en dat betekent deur naar je hart en je gevoel. De duim staat symbool voor God, de Eén, en voor de hemel. 

Bij mandalatekenen wordt ook de spirituele numerologie toegepast, ook bijvoorbeeld bij de onderverdeling van de cirkel als tekenveld. Het getal vijf is mijn geboortedatum getal. Het geboorte- en naamgetal zeggen iets over je levensbestemming. Al sinds oeroude tijden gaven priesters en sjamanen een diepere symbolische  betekenis aan getallen en letters. In oude alfabetten zoals het Sanskriet heeft elke vorm, lijn of punt een betekenis. Ook namen waren tekeningen waarin het eigene en specifieke van de persoon doorklinkt.